قلعه پرتغالیها در جزیره هرمز

آلبوکرک بعد از اینکه در 1507.م بر هرموز پیروز شد در ابتدا شروع به ساخت قلعه ای در آن کرد و وقتی که در آغاز سال 1508.م آنجا را ترک کردند ساختمان قلعه تنها به ارتفاع طبقه ی اول رسیده بود و از یک طبقه هم کف ساده بیشتر گسترش نیافته بود . در واقع استحکامات قلعه ( حصار یا پرچین ) در زمان دومین ورود آلبو کرک در سال 1515.م به هرموز ساخته شدند . تا قبل از این، قلعه به وسیله ی یک دیوار بلند محصور شده بود و از این سال به بعد فرماندار دستور داد که کار ساختن استحکامات شروع شود. دستور ساخت یک برج چند طبقه که به وسیله ی یک نمای مستطیلی شکل کم ارتفاع تر به طرف داخل قلعه به سمت شمال کشیده شده است، در جایی که یک ساحل کوچک قرار داشت داده شد. بیشتر این برج های ساخته شده اغلب در جلوی دروازه ی قلعه و نزدیک دیوار ها قرار دارند. طبق گفته ی گاسپار کوریا که آلبو کرک را همراهی می کرد در سال 15125.م ساختمان قلعه با ساخت یک دروازه ی مکعبی شکل شش ضلعی در طرف دیگر آغاز شد به جز طبقه ی همکف که از قبل وجود داشت  استحکاماتی طراحی شد که به این ساختمان متصل می شد و به خصوص طبق گفته ی کوریا دیوار قلعه بعداً در مسیر شمالی در حاشیه ی ساحل ساخته شد. آلبو کرک که در 26 مارس 1515.م در هرموز پیاده شد و تا چند روز قبل از مرگش در نوامبر در آنجا بود مستقیماً بر ساخت قلعه نظارت می کرد. بخش هایی از قلعه که هنوز قابل مشاهده اند  عبارتند از: شامل قسمتی از دیوار شرقی، دروازه ای با یک برج متحرک شش گوشه در یک طرف برج متحرک مدور، برج مربعی شکل، برج مدور و سمت داخلی دیوارهای خارجی غربی و جنوبی، در سمت غربی دریا بخش عمده ای از قلعه را شسته است. نقشه هایی که مربوط به دوره ی معاصر است محدوده ی وسیعی را نشان می دهد که بیانگر این است که تعداد زیادی از تاسیسات قلعه ناپدید شده اند یا هم اکنون در زیر دریا قرار دارند .

طبق نوشته ی خود آلبو کرک، دیوار بیرونی غرب قلعه در منطقه ای نزدیک ورودی قصر شاه هرموز قرار داشت و چون مواقع مد آب طولانی است و به دلیل قرار گرفتن دروازه ی اصلی قلعه در ساحل، دستور داد دروازه ی دیگری به سوی شهر ساخته شود که روشن است که قلعه ی در دست  ساخت در برابر کاخ سلطان و در فاصله ی بسیار کمی از آن بنا شد. کاخ سلطان روبروی قلعه واقع در محدوده ی ساحل شرقی قرار داشت و این دو بنا کم و بیش به موزات هم قرار داشتند جلوی کاخ بین 80 تا 100 متر طول داشت حال آنکه طول قسمت جلوی قلعه ی مقابل تقریباً 80 متر بود .

در قسمت غربی در آن طرف کاخ سلطان بنا های دیگری وجود داشت که تا ساحل شرقی امتداد داشت  و این به این معنی بود که طول قلعه تقریباً برابر با طول کاخ سلطان بود و فاصله ی قابل ملاحظه ای با خط ساحلی داشت. و می توان محاسبه کرد که شهر به برج مدوری که محدوده ی غربی  قلعه را مشخص می کرد نزدیک بود و تصور اینکه بیشتر بناها بعد از سال 15151.م به این منطقه اضافه شده اند را منطقی جلوه می دهد.

مسلم است که گاسپار کوریا در زمان مرگ آلبو کرک همراه او بوده است و به احتمال زیاد در نوامبر به همراه او هرموز را ترک کرده است، اولین تفاوت آشکاری که قابل توجه است پی های برج مدوری در شمال شرقی ساختمان است که در نقشه به وضوح به صورت هشت ضلعی ترسیم شده است. اگر چه توصیف نگارش یافته بیانگر این است که برج اساس مدور داشت اما اگر گاسپار کوریا به همراه آلبو کرک هرموز را ترک کرده باشد که به نظر می رسد این چنین باشد، ساختمان قلعه هنوز ناتمام بوده و این به این معنی است که کوریا نقشه را از قلعه ترسیم کرده است و به قسمت هایی اشاره کرده که طراحی شده بود و هرگز به مرحله ساخت نرسیده است.

با استفاده ازنقشه ی گاسپار کوریا و طرح کلیس می توان شکل دقیق ساختمان را حدس زد اما بعضی استثنائات وجود دارند که با وجود اینکه در طرح کوریا نشان داده شده اند در این مرحله توسط کلیس جزئی از ساختمان شمرده می شوند . با این حال دیوار جنوبی را ادامه ی ضخیم سازی بی موردی می داند که بیشتر در کنار دیوار داخلی به آن اشاره شده است . از طرف دیگر دیواری که این استحکامات را در جهت داخلی قلعه در بر می گیرد جدای از دیوار شرقی ساخته شده است.

 با بررسی دقیق دو برج چند ضلعی که از دروازه ی اصلی دفاع می کردند به این نتیجه می رسیم که برج شرقی بزرگ تر است و عقب تر قرار گرفته در حالی که برج غربی به شکل معنی داری جلوتر از ورودی واقع شده است که این طرح امکان بیشتری برای آتش توپخانه در کناره ها را فراهم می کند. هر دو برج تو خالی اند و بر اساس نقشه ی کوریا ورودی هایی جهت آتش توپخانه در طبقه ی هم کف قرار داشت که هنوز در دیوارهای قلعه نزدیک پله های دیوار خارجی و چسبیده به برج مربعی قابل مشاهده است .

در داخل حیاط و چسبیده به یک طرف برج غربی بقایای پله ای مارپیچی که قبلاً توسط رافائل موریرا با آنها اشاره شده است قرار گرفته است . با حرکت به سمت غرب ، قبل از پله های دیوار خارجی دو توپ و برج مدور با درهایش که پیشتر به جایشان اشاره شد ، برج مربعی را مشاهده می کنیم که اگر چه دارای همکف است بزرگتر از نمونه های پیشین به نظر می رسد و با توجه به مشخصاتش ظاهری شبیه به برج های ویژه قرون وسطایی را دارد با این وجود اتاق اولین طبقه توسط یک گنبد مصنوعی پوشیده شده است .

شکاف عمیقی که بین سال های 1515.م و اواخر 1550.م یعنی سال هایی که اینو فری دو کاروالهو تغییراتی در ساختمان ایجاد کرد وجود دارد، در کنار استحکامات چند پهلویی که در ساختمان اصلی  وجود دارد کلیس مانند کوریا تنها یک برج مکعبی در دیوار غربی اضافه می کند. برج و بارو و استحکامات مدوری که استحکامات دو پهلوی مذکور را در بالا در بر می گیرد به عنوان بنای اضافه در دوره ای که از 1516.م آغاز و بعد از 1550.م خاتمه یافته است یک استثنا جزیی به شمار می رود.

در متون نوشته شده در باره ی ویژگی  های این قلعه به این تاسیسات اشاره شده است:

فوریه 1527-استحکامات ( مقابل دروازه و اسکله )

آوریل تا می 1527-برج بزرگ بر افراشته در امتداد دیوارها و برج ها

1528-خندق

1520-استحکامات جدید و استحکامات مدور

اما بقایای بنای جدید در هرموز در دوره ی Manueline  عمارتی را در بر می گیرد که شامل یک دیوار نیم دایره ای می شود به همراه یک جهت ورودی در اندازه ای متوسط که در جهت دروازه ی اصلی شروع شده و پایان می یابد و فضایی ایجاد می کند که امکان دفاع از دروازه را افزایش می دهد و نجات فراریان و تدارکات نظامی در خارج از قلعه تسهیل می کند. و هدفاز ساخت آن ایجاد محوطه ای در مقابل قلعه بود که امکان بیشتری برای تحرک ایجاد می کند و بر خلاف بارو های سنتی، دیوار بلند تر از دیوار خارجی قلعه بود که آن را اولین عمارت قلعه می ساخت تا حکم یک صدف را داشته باشد از سال 1540.م به بعد به دلیل موقعیت نظامی پرتغال ها در شرق و اصلاحات آنها بود که به همین منوال عملیات نظامی دن ژائو دو کاسترو انگیزه ی جدیدی برای ایجاد بستر های امن و محکم را برای پرتغالی ها در منطقه ایجاد کرد که علاوه بر دیو در سال 1542.م برج و باروی سائو جرج که فرمی بسیار سنتی داشت نیز به استحکامات اضافه شد. برج و باروی جدید که برای استفاده انحصاری توپخانه طراحی شده بود و دیوار های بزرگ و منحنی داشت که بزرگ و مدور بود و از دیوار بیرونی بلند تر بود .

سبک دو آب انبار که در حیاط قلعه وجود دارند کاملاً محلی است، اگر چه پوشش های گنبدی آنها اکنون از بین رفته است. طاق های پیش ساخته ی فنی که مشخصه ی عام این منطقه است در ساخت آب انبار بزرگ به کار رفته اند. تکنیک های ساخت و ساز براساس استفاده از لایه های افقی مانند روش ساختمان سازی زمین کوبیده و نیز یک تکنیک مرتبط که در آن لایه های عمودی به صورت پشت سر هم ساخته می شوند نیز قابل مشاهده است. این مشخصه به ویژه در امتداد دیوار شرقی مشاهده می شود در آن امتداد در ابتدا یک دیوار راست ساخته می شود و در قسمت بیرونی آن نیز یک دیوار شیب دار چسبیده است.

در یک برداشت کلی می توان به این نتیجه رسید که معماری این قلعه در هرموز در کل ظاهر یک معماری اروپایی نظامی ار.پایی را دارد اما مانند قلعه ی بحرین تا حد زیادی متد ها و تکنیک های محلی در ساخت قلعه به کار گرفته شده است.

- مشخصات قلعه هرموز

عملیات ساخت:

-1507.م /913.ه آغاز ساخت قلعه توسط آلبو کرک

-1515.م /921.ه ساخت استحکامات ( حصار قلعه )

-1520.م/ 926.ه ساخت استحکامات جدید مدور

- فوریه 1527.م/ 933.ه ساخت استحکامات مقابل دروازه و اسکله

- آوریل تا می 1527.م/933.ه ساخت برج بزرگ قلعه

-1528.م /934.ه ساخت خندق

-1542.م / 948.ه اضافه شدن برج و باروی جدید

-1546.م / 952.ه بازسازی قلعه توسط کاروالهو

نوع معماری:

- تلفیقی از معماری ایرانی و پرتغالی

معماران یا سازندگان بنا:

- ساخته شده توسط معماران ایرانی

- سنگ تراش و احتمالاً معمار قلعه محمد شیرازی

مشخصات قلعه:

- قلعه با پهنای 90 در 80 متر در ساحل شمالی قلعه بنا شده است

- دارای تأسیساتی چون انبار تسلیحات

- 2 آب انبار و اتاق هایی با طاق هایی به سبک محلی

- 2 دروازه که دروازه ی اصلی در ساحل و دیگری به سمت شهر قرار دارد

- 2 برج مکعبی در دو سوی دروازه ی اصلی

منبع: خلاص ای از مقاله :

The evolution of the fortress of Hormuz up to its renovation
by Inofre de Carvalho

نوشته : مصطفی کریمی

چهره های ماندگار 1

به مناسبت چهاردهم مرداد ماه مصادف با هفتادمین سال درگذشت

محمدعلی خان سدید السلطنه کبابی بندرعباسی

پدرش سرتیپ حاج احمد کبابی سالیانی بعنوان مامور دیوانی حاکم ومدیرامور بوشهر ودستی برقلم داشته وچهار اثرادبی مکتوب ازاوباقی مانده است.

سدید السلطنه در 23 ماه رجب 1291 ه.ق. در بغداد متولد شد و در 11 ماه رجب 1362 ه.ق. در بندر عباس وفات یافته است. سدید السلطنه هنگامی که پدرش نمایندگی ایران در بغداد را بر عهده داشت در آن شهر به دنیا آمد. و پس از گذشت دو سال به همراه پدرش به ایران بازگشته و ساکن بوشهر گردید. و پس از ختم و یادگیری قرآن و آموزش زبان و خط فارسی به اساتید فقه آن زمان سپرده شد تا زبان و صرف و نحو عربی بیاموزد. نخستین کسی که به وی آموخت و او را به آموختن تشویق کرد، پدرش حاج احمد خان است. زکاء الملک فروغی در تقریضی که بر مفاتیح الادب نوشته در این باره می نویسد:

«مخصوصا چون جناب معارف نصاب دانش پناهی حاج احمد خان مدت العمر بکفایت و کاردانی با صداقت و جانفشانی در کار پرداختن در خدمات دولت معظم ایران و سلطنت با عظمت ممالک محروثه صانها الله عن احدثان بود. نتایج تجارب و زحمات خویش را لفظا معنی عاید طبع و طبیعت فرزند ارجمند خود نمود... پس از پدر، سدید السلطنه علوم عربیه، مقدمات فقه و اصول و جامع المقدمات و سیوطی را به ترتیب نزد حاج شیخ محمد"یا عبدالله" امام جمعه بوشهری و جناب حاج سید جواد مجتهد یزدی طباطبایی مولف کتاب "ماه و مهر فی تاریخ بوشهر" فرا گرفت. استاد دیگر وی که عروض و قافیه و بدیع را نزدش آموخته، میرزا حسین معتقد اهرمی است، سدید همچنین چندی به تکمیل تحصیل علوم ادبی به نزد ملاحسن کبکانی متخلص به" محمود" پرداخت. و چندی نیز-حدود سه ماه- شاگرد سید جمال الدین اسد آبادی در علوم جدید بود. دیگر استادان وی میرزا محمود خوانساری، استاد ادیب پیشاوری، حاج ملا علی کنی، حاج ملا واعظ کازرونی هستند..

در سال ۱۳۰۴ ه.ق او به مدرسه پروتستان ها که تازه در بوشهر دایر شده بود رفت و به مدت شش ماه به تحصیل زبان انگلیسی پرداخت.  تخلص شعری او ابتداء "نمانی" سپس آنرا به "عاری" تغییر داد.

سدید السلطنه شرح حال خود را در تالیف خودش" اعلام الناس فی احوال بندر عباس" که "احمد اقتداری" در سال 1963 میلادی در تهران به چاپ رساند بیان داشته است.

 از سال ۱۳۰۶ مسافرت های تحقیقاتی خودش را آغاز نمود و به سرزمین های داخل ایران و سرزمین های جنوبی خلیج فارس از جمله عمان و مسقط به مسافرت پرداخت و این چنین مقدمات نگارشات خود را آماده نمود و به سال ۱۳۱۳ ه.ق هنگام قتل ناصرالدین شاه مامور حفظ امنیت بندرعباس و مرز های آن حدود گردید. در همین سال-۱۳۱۳- ه ق، در غیاب حسام السلطنه والی بوشهر، با تصویب ملک التجار و معین التجار بوشهری (سدید السلطنه) به نیابت حکومت و در(ابتدای) سال ۱۳۱۴ ه ق به حکومت بوشهر منصوب شد. پس از چندی « احضار در بار ملوکانه» گردید و اولین سفر داخله ایران را تجربه نمود و در طی این سفر، کتاب "التدقیق فی السیر الطریق" را نوشت، در ایام توقف تهران، "مفتاح الادب" را به خواست نظام السلطنه مافی نگاشته و تقدیم مظفر الدین شاه نمود و به سال ۱۳۱۵ ه. ق موفق به در یافت لقب ( سدید السلطنه ) شد. و پس از گذشت مدت دو سال توقف در تهران در ابتدای سال ۱۳۱۶ ه ق به بوشهر بازگشت.

مناصب دولتی او در طی این سالها به این ترتیب است:

ـ             ۱۳۱۶-۱۳۱۷ ه ق ریاست تذکره خلیج فارس

ـ             ۱۳۱۸ ه ق کفالت کارگزاری بنادر و دریافت پالتو شمسه مرصع – خورشید نشان –

ـ             ۱۳۱۹ ه ق دریافت تمثال همایون ملوکانه

ـ             در سال ۱۹۰۳ م – ۱۳۲۱ ه ق – ۱۲۸۰ –به واسطه تحقیقات گسترده خود بویژه در مورد خلیج فارس، و کفالت کارگزاری بنادر از سوی دولت روس موفق به دریافت نشان "سنت آنا" از درجه سوم گردید.

ـ             در سال ۱۹۰۶ م – ۱۳۲۴ ه ق هنگامی که وکالت کنسولگری روس در بندر لنگه را داشت، از طرف دولت فرانسه نشان "پالم آکادمیک" را در یافت کرد.

ـ             ۱۹۰۳م- ۱۹۰۸ م _ وکالت کنسولگری روس در لنگه

ـ             ۱۹۰۸ م -۱۹۲۱ م_  وکالت کنسولگری در بندرعباس

با روی کار آمدن رضاخان، علیرغم خدمات بسیار و فروان فرهنگی و سیاسی، مورد غضب رضا خان قرار گرفت و.در ۱۳۰۸ ه ش به اتهام نامعلومی در بوشهر دستگیر و با هواپیما به تهران آورده شد. و در تاریخ ۱۷ اردیبهشت به زندان رفته و در ۱۱ تیرماه ۲۴ محرم پس از ۶۷ روز حبس، با وساطت و کفالت جناب محمد جواد خان امیر همایون پسر حاج آقا محمد معین نماینده اول تهران در مجلس شورا و کمک سرتیپ در گاهی رئیس کل شهربانی وقت و سرهنگ فضل الله خان بهرامی رئیس تامینات نظمیه از زندان رهایی یافت. او وقایع این دوره از زندگیش را در اشعاری این گونه بیان نموده است:

حاصل سی سال خدمتم جزییتش محبوسی است

                                         این هم ازخوابیده بخت ودرد بی درمان ماست

بی گنه افتاده ام اندر محبس تاریک وتنگ

                                             حبس تاریک شهنشه روضه رضوان ماست

عاقبت شد محبس تاریک تنکاهت سدید

                                                 مزد تحقیقات تو در مسقط وعمان ماست

داده درگاهی نجاتی از پس هفتاد روز

                                                تاابد مرهون الطاف عمیمش جان ماست

سدید پس از مهاجرت به عباسی، در سال های پایانی عمرش – نزدیک به ۱۱ سال – در تحقیق و پژوهش به سر برد تا اینکه در خانه خود در بندر عباس در مورخه ۱۴ مرداد ۱۳۲۰ ه ش /۱۱ رجب ۱۳۶۲ ه ق جان به جان آفرین تسلیم کرد. و در قبرستان "سید کامل" بندر عباس- واقع در مرکز شهر- به خاک سپرده شد.

سنگ قبر سدید السلطنه در آرامگاه سید کامل بندر عباس

آثار ارزشمند او در طول سالهای زندگانی عبارتند از:

1.            صید مروارید

2.            اعلام الناس فی احوال بندر عباس ( که به چاپ رسیده و احمد اقتداری آنرا تصحیح کرده است ) و این بهترین کتابی است از بندر عباس و جزایر خلیج فارس که تا کنون تالیف شده است

3.            رساله اوزان چوب در تجارت مروارید کتابی است تاریخی اقتصادی که آقای احمد اقتداری آنرا در تهران به چاپ رسانیده

4.            اصطلاحات کشتی در مزینه اصطلاحات دریایی که احمد اقتداری آنرا به چاپ رسانیده

5.            مفاتیح الادب فی تاریخ العرب در این کتاب اماکن تشبه جزیره عربی نوشته شده است

6.            المطلبه علی الخلیج الفارس و علی بحر العمان

7.            المفتاح الثانی از مفاتیح چهارگانه در سال 1315 به چاپ رسیده است و با این کتاب کتاب بقیه النقیه در احوال و آثار استادش شاعر و ادیب معتقد ریشهری و همچنین با این کتاب رساله ای که عنوانش ضمیمه لطیف است و در شرح حال خود اوست چاپ شده و تعدادی قصیده که در آنها تخلص را عاری ذکر کرده است بیان داشته .

8.            برهان سدید تحریز تازه ای است از مفتاح اول از مفاتیح ادب آنرا اختصاص داده به شرح احوال ابوسعید حاکم عمان که به سال 1333 آنرا تمام نموده است.

9.            مغاص الئالی و منار اللیالی در تاریخ حوادث خلیج فارس این کتاب پیرامون سرزمینهای شمال خلیج فارس و دریای عمان در یکصد سال پیش به همت آقای احمد اقتداری به سال 1371 ه. ش به چاپ رسیده است.

10.        التدقیق فی سیر طریق شرح سفرهای مولف است به جزایر خلیج فارس و به تهران و بغداد این کتاب در سال 1362 ش به همت احمد اقتداری به چاپ رسیده است.

11.        مشوش نامه برگزیده مولف است لذا از اشعار معاصرین خود

12.        مجموعه الظرائف

13.        مجموعه النوادر

14.        را پرتهای نظامی

15.        راپرتهای گمرکی

16.        ثبت نامه وقایع ایام

17.        مجموعه مقالات و نقشه ها و نسخ وقف نامه در بعض موقوفات

18.        نسخه ای از معاهدات سیاسی

19.        قاموس لغت اهل بندر عباس

20.        خلاصه فارسنامه ناصری

21.        احوال طایفه قشقایی

22.        احوال کنگ در تاریخ و جغرافیای این بندر و جزیی از مفاتیح اول از مفاتیح الادب یاد شده و این غیر از مقالاتی است که درباره عمان بوشهر، خوارج و حکومت جواسم و جز آنها نوشته است.

نوشته  : فاطمه نجفی